अर्थशास्त्र - भारतीय अर्थव्यवस्था

🔰 अर्थशास्त्राची व्याख्या

मर्यादित साधनांचा उपयोग करून अमर्यादित गरजा भागविण्याचा शास्त्र म्हणजे अर्थशास्त्र.

• सूक्ष्म अर्थशास्त्र – व्यक्ती, कुटुंब, उद्योग यांचा अभ्यास
• सामूहिक अर्थशास्त्र – देशाची संपूर्ण अर्थव्यवस्था, GDP, महागाई, बेरोजगारी

📌 भारतीय अर्थव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये

• मिश्र अर्थव्यवस्था (Public + Private Sector)
• कृषिप्रधान (अधिकांश लोकसंख्या कृषीवर अवलंबून)
• लोकसंख्या वाढ व बेरोजगारी
• गरीबी व विषमता
• योजनाबद्ध विकास

🌾 कृषी क्षेत्र

• भारतीय GDP मध्ये मोठा वाटा
• पिकांची प्रमुख वर्गवारी – खरीप, रब्बी, जायद
• हरित क्रांती (1965) – धान्य उत्पादनात वाढ
• श्वेत क्रांती – दूध उत्पादन
• नीळ क्रांती – मासेमारी

🏭 उद्योग क्षेत्र

• भारतीय औद्योगिक धोरण – 1956 पासून
• प्रमुख उद्योग – पोलाद, कापड, सिमेंट, IT
• Make in India योजना

💼 सेवा क्षेत्र

भारताच्या GDP मध्ये सर्वाधिक योगदान.

• माहिती तंत्रज्ञान (IT)
• बँकिंग व विमा
• वाहतूक व पर्यटन

📊 GDP व अर्थसंकल्प

• GDP (सकल देशांतर्गत उत्पादन) – एका वर्षात निर्माण झालेल्या वस्तू व सेवांची किंमत
• अर्थसंकल्प – सरकारचा वार्षिक आर्थिक आराखडा
• राजकोषीय तूट = सरकारचा खर्च – उत्पन्न

📉 महागाई व बेरोजगारी

• महागाई – वस्तू व सेवांच्या किंमती वाढणे
• बेरोजगारी – काम करण्यास इच्छुक व पात्र असूनही रोजगार न मिळणे

📌 योजना व धोरणे

• पहिली पंचवार्षिक योजना – 1951 (कृषी विकास)
• बारावी पंचवार्षिक योजना – 2012-2017 (समावेशक विकास)
• नीती आयोग – 2015 पासून (Planning Commission ऐवजी)
• प्रधानमंत्री जनधन योजना, स्टार्टअप इंडिया, आत्मनिर्भर भारत

⚡ थोडक्यात कामे (Quick Revision)

• अर्थशास्त्र – साधनांचा वापर
• GDP – देशाचे उत्पादन मोजणे
• महागाई – किंमती वाढ
• बेरोजगारी – रोजगाराचा अभाव
• कृषी – धान्य, दूध, मासे उत्पादन
• उद्योग – पोलाद, IT, कापड
• सेवा – बँकिंग, पर्यटन, IT
• नीती आयोग – विकास धोरण ठरवतो