भारतातील कला व संस्कृती — सविस्तर मराठी नोट्स

🎼 संगीत (Music)

संकेत्य (Overview)

भारतीय संगीत हे मुख्यतः दोन परंपरांमध्ये विभागले जाते: संगीत (हिंदुस्तानी) आणि कर्नाटक. या परंपरांमध्ये शास्त्रीय गायन, वादन व लोकसंगीत आढळते. राग (melodic framework) आणि ताल (rhythmic cycles) हे भारतीय संगीताचे मूलभूत घटक आहेत.

प्रमुख घटक

• राग — सवेगाने निश्चित्र स्वरमालिका; रागांचा भाव व वापर दिवस/माहिन्यांनुसार बदलतो.
• ताल — ठेक्यांची यंत्रणा (उदा. दाद्रा, कपूरा, तेहर).
• वाद्य — सितार, सरोद, तबला, बंसी, सखत व कर्नाटक मध्ये वीन, मृदंग.
• लोकसंगीत — भजन, भाक्‍तीगीते, लोककथा-आधारित गीत (पश्चिम, उत्तर, पूर्व, द. भारतात विविधता).

महत्त्वाच्या व्यक्ती

• रविंद्रनाथ टागोर — गाण्यांमध्ये नवे रूप
• उस्ताद बिस्मिल्लाह खान — शहनाई
• उस्ताद बिस्मिल्ला खान, पंडित रविशंकर, पं. भीमसेन जोशी — भारतीय संगीताचे आंतरराष्ट्रीय प्रतिनिधी
• लता मंगेशकर, मोहम्मद रफी, किशोर कुमार — आधुनिक चित्रपट संगीताची स्तंभे

💃 नृत्य (Classical & Folk Dance)

शास्त्रीय नृत्यपरंपरा

भारतामध्ये मुख्यतः सात शास्त्रीय नृत्य परंपरा मान्य आहेत: भरतनाट्यम्, कथक, ओडिसी, कुचिपुडी, कथकली, मणिपुरी, सतरिया/कथक — (काही यादी थोडी वेगळी सुद्धा आढळते). प्रत्येकाची तंत्र, व्याकरण आणि नाट्यरस वैविध्यपूर्ण आहे.

लोकनृत्ये

प्रत्येक प्रदेशाची लोकनृत्ये स्थानिक जीवनशैली, उत्सव आणि कृषीचक्राशी जोडलेली असतात — उदा. गरबा/डांडिया (गुजरात), भवाई (राजस्थान), बhangra (पंजाब), लावणी (महाराष्ट्र).

नृत्यकार व वैशिष्ट्ये

• भरतनाट्यम् — तमिळनाडू; मुद्रा, भावभंगिमा व अर्किटेक्चरल पॅटर्न.
• कथक — उत्तर भारत; जलद पावले (chakkars) व कथाकथन.
• ओडिसी — ओडिशा; मोहक मुद्रांमुळे ओळखली जाते.
• लावणी — महाराष्ट्र; लोकनाट्य व सामाजातील सामाजिक टिप्पणीसाठी प्रसिद्ध.

📚 साहित्य (Literature)

परिचय

भारतीय साहित्य बहुभाषिक आहे — संस्कृत, प्राकृत, पाली, प्रान्तीय भाषांमध्ये समृद्ध परंपरा. आधुनिक काळात अंग्रेजी व प्रादेशिक भाषांमध्ये साहित्यिक चळवळी मजबूत झाल्या.

प्राचीन व मध्यमकालीन साहित्य

• संस्कृत: वेद, उपनिषद, महाभारत, रामायण, कालिदास यांचा अभिमान.
• प्राकृत/प्रादेशिक: भट्टिकाव्य, जैन साहित्य, भक्तिकालीन अभिव्यक्ती (नामदेव, तुकाराम, मीराबाई, गुरुनानक).

आधुनिक साहित्य

१८व्या शतकापासून मनोरथ बदलले: अंग्रेजी शिक्षण, छापाखाना व नवनिर्मित माध्यमांमुळे आधुनिक कादंबरी, कविता व नाटक वाढले. मराठी साहित्यात तुकारामानंतर तंत्र बदलले — कुसुमाग्रज, बाळकृष्ण हिन, पु. ल. देशपांडे, बाळासाहेब ठाकरे यांची भिन्नतेची चर्चा शक्य.

🎨 चित्रकला व मूर्तिकला (Visual Arts)

चित्रकला

भारतीय चित्रकलेचे अनेक प्रकार: गुप्तशैली (अजंठा), मुगल मिनिएचर, राजस्थानी-पाली, मध्यकालीन बंगाली पेंटिंग, तसेच आधुनिक छायाचित्रण व समकालीन आर्ट. लोककलेत वारली (महाराष्ट्र), मधुबनी (बिहार), पिहू (उत्तरप्रदेश) यांचा समावेश होतो.

मूर्तिकला

मूर्तिकलेतील ऐतिहासिक उदाहरणे: मोर्या-युगीन शिल्पकला, चेन्नईचे ब्रॉन्ज व कायाशिल्प, काँकरा मंदिरातील शिल्पे. आधुनिक काळात सार्वजनिक कलाकृती, स्मृतिस्थंभ आणि अभिकल्पनात्मक मूर्त्या दिसतात.

🏛️ वास्तुकला (Architecture)

प्राचीन आणि मध्ययुगीन वास्तुकला

भारतीय वास्तुकलेत वैविध्य आढळते: वैदिक कालीन विशेष न बनविलेल्या रीत, नंतर गुप्त व पाल संयोजन, पुढे हिन्‍दू मंदिरे, जैन मंदिरे, स्तूपे (बोधगया), इस्लामी वास्तुकलेमुळे बहुतेक किल्ले व मशिदी निर्माण झाल्या. मुगल वास्तुकलाचा उत्कृष्ठ उदहारण — ताजमहल.

औपनिवेशिक व आधुनिक वास्तुकला

ब्रिटीश राजवटीत युनियन बिल्डिंग, विक्टोरियन शैली आली. स्वातंत्र्यानंतर आधुनिकतेचे नव्या प्रकार (Le Corbusier चा Chandigarh plan) आणि स्थानिक स्थापत्यशैलींचे पुनरुज्जीवन दिसले.

🎭 लोककला व उत्सव (Folk Arts & Festivals)

लोककला

भारतात लोककला हा समुदायाचा आवाज आहे — लोककथा, लोकनृत्य, लोकसंगीत, शिल्पकला, हस्तकला आणि पारंपरिक वेषभूषा यांचा समावेश. प्रत्येक प्रदेशातील हस्तकला स्थानिक संसाधनांवर आधारित असते — कापसाचे वस्त्र, हाताने विणकाम, बास्केटरी, काष्ठकाम, लोखंडकाम व इ.

उत्सव

भारताचे उत्सव बहुतेक धार्मिक-सांस्कृतिक पार्श्वभूमीत रूढ असले तरी ते सामाजिक एकात्मता निर्माण करतात — दीपावळी, होळी, दुर्गा पूजा, ईद, क्रिसमस, पोंगल, लोखी, नवरात्र, गणेशोत्सव इत्यादी. प्रत्येक उत्सवाच्या मागे किस्से, पौराणिक कथा व स्थानिक अर्थ असतात.

📺 समकालीन कला आणि मीडिया (Modern Arts & Media)

चित्रपट, टेलीविजन, रेडिओ आणि इ-मीडिया यांनी भारतीय संस्कृतीचे रूप बदलले. भारतीय चित्रपटसृष्टी (बॉलीवूड, क्षेत्रीय सिनेमा) सांस्कृतिक प्रसारात अत्यंत प्रभावी आहे. आधुनिक कलाकार, थिएटर-चळवळी आणि स्वतंत्र संगीताने जागतिक स्तरावर भारतीय आवाज निर्माण केला आहे.

सांस्कृतिक धोरण व संस्था

केंद्र आणि राज्य पातळीवर सांस्कृतिक मंत्रालये, राष्ट्रीय नाट्य विद्यालय, संगीत अकादमी, साहित्य अकादमी, कला अकादमी अशा संस्थांकडून कला-संस्कृतीचे संवर्धन केले जाते. UNESCO विश्वऐतिहासिक व सांस्कृतिक स्थानांची नोंद आणि जागतिक वारसा यादी यामुळे जागतिक मान्यता मिळते.