भारताचा आधुनिक इतिहास — संपूर्ण नोट्स (मराठी)

भारताचा आधुनिक इतिहास (१८५७–१९४७) — सखोल, सुव्यवस्थित आणि SEO-ऑप्टिमाइझ्ड नोट्स (मराठी)

या पानात तुम्हाला मिळतील: घटनाक्रम (timeline), तपशीलवार भाग, समाजसुधारक, क्रांतिकारी, परीक्षेसाठी टिप्स आणि downloadable print-ready सारांश.

सारांश & मुख्य कीवर्ड्स

मुख्य कीवर्ड्स (SEO): भारताचा आधुनिक इतिहास, 1857 उठाव, स्वदेशी चळवळ 1905, दांडी यात्रा 1930, भारत छोडो 1942, फाळणी 1947, समाजसुधारक फुले आंबेडकर. या शब्दांना प्रत्येक विभागात नैसर्गिक पद्धतीने समाविष्ट केले आहे—ज्यामुळे long-tail शोध सुधारतात.

कालरेषा — तत्काळ संदर्भ (Quick Timeline)

1757 — प्लासी (Plassey) — कंपनी सत्तेची सुरुवात.

1764 — बक्सर.

1793 — Permanent Settlement.

1857 — First War of Independence / Sepoy Mutiny.

1885 — Indian National Congress ची स्थापना.

1905 — Partition of Bengal — Swadeshi Movement.

1919 — Jallianwala Bagh massacre; Rowlatt Act.

1920–22 — Non-Cooperation Movement.

1930 — Dandi March / Salt Satyagraha.

1942 — Quit India Movement.

1947 — Independence & Partition.

Company राजवट व त्याचे परिणाम (1757–1857)

इंग्रज कंपनीने व्यापारातून प्रशासनाकडे वळवून भारतात स्थिर सत्ता प्रस्थापित केली. अर्थव्यवस्था, जमीनव्यवस्था आणि शिक्षण या क्षेत्रांत खोल बदल झाले—परंतु भारतीय समाजात आर्थिक शोषण आणि राजकीय अक्षमतेची भावना वाढली.

नैतिक/आर्थिक परिणाम: Drain of Wealth, Cottage industries चा नाश.
शासन व्यवस्था: Permanent Settlement, ryotwari / mahal systems.

1857 चे उठाव — घटना, कारणं, आणि परिणाम

1857 चे उठाव (Sepoy Mutiny) हे ब्रिटिश कंपनीच्या धोरणाविरुद्धचे सर्वात महत्त्वाचे प्रकरण आहे. यामध्ये सैन्यातील असंतोष, आर्थिक व सामाजिक कारणे आणि धार्मिक तपशिलांचा समावेश होता.

कारणे

लष्करी असंतोष (वेतन, पदोन्नती, परकीय अधिकारींवर अविश्वास)
कैद/हत्यांची घटना व स्थानिक राजवटीचे धोर्य
धार्मिक अफवा (Enfield rifle cartridge मध्ये गाय/डुकर चरबी)
स्थानीय राजवटींचे नुकसान (princely states चा गळती)

नेते व ठळक घटना

राणी लक्ष्मीबाई (झाशी), तात्या टोपे, नाना साहेब, बहादुर शाह झफर.

परिणाम

1858 — Indian Government Act: Company चे राज्य समाप्त, सत्ता Crown कडे हस्तांतरीत.
सैन्यात व प्रशासकीय स्तरावर सुधारणा, आणि भारतीय पक्षातील राजकीय चेतना वाढली.

Exam tip: '10 मे 1857 (Meerut)' आणि '1858 India Act' हे मुद्दे ठळक लक्षात ठेवा.

राष्ट्रीय चळवळी — INC ते स्वराज्य

1885 मध्ये Indian National Congress ची स्थापना झाली. सुरुवातीला हे एक मंच होते ज्याने लवकरच इंग्रजांच्या राजवटीविरुद्ध एक मजबूत राजकीय संघटना म्हणून काम केले.

INC चे प्रारंभिक टप्पे

उद्दिष्टे: कायदेशीर मार्गांनी सुधारणांसाठी आवाज उठवणे.
मुख्य नेते (प्रारंभी): Dadabhai Naoroji, Gopal Krishna Gokhale, Allan Octavian Hume.

गांधीजींची चळवळी — सत्याग्रह, असहकार व राष्ट्रीय एकत्रीकरण

गांधीजींच्या नेतृत्वाने भारतात अहिंसा व सत्याग्रह यांच्या माध्यमातून जनआंदोलनाची पद्धत घडवली. खाली प्रमुख आंदोलनांची ओळख व परीक्षेसाठी महत्वाचे मुद्दे दिले आहेत.

प्रमुख आंदोलन

चंपारण (1917): निल शेतकऱ्यांचा हक्क व न्याय.
खेड़ा (1918): दुष्काळी कर व शासकीय निषेध.
असहकार (1920–22): शैक्षणिक, कायदे व सरकारी संस्थांचा बहिष्कार.
दांडी यात्रा (1930): Salt Satyagraha — नागरी अवज्ञेचा महत्त्वाचा टप्पा.
भारत छोडो (1942): संपूर्ण देशाला इंग्रजांना शांततेने देश सोडण्याचा आग्रह.

Exam tip: दांडी — 12 मार्च 1930; भारत छोडो — 8 ऑगस्ट 1942.

क्रांतिकारी चळवळी — युवा क्रांतिकारक व प्रभाव

क्रांतिकारक गटांनी थेट निर्दोष आक्रमक कारवाई केल्यामुळे ब्रिटिशांमध्ये भीती वाढवली. हे गट भारतीय युवकांमध्ये राष्ट्रवाद जागृत करण्यात प्रभावी ठरले.

मुख्य व्यक्ती: भगतसिंग, चंद्रशेखर आझाद, सुखदेव, राजगुरु, रक्तस्त्रावन शामिल.
घटना: Lahore Conspiracy Case, Assembly Bomb Case.

परीक्षेकरिता: भगतसिंग व १९३१ चा हुकमी-प्रमाण शोधा (Bhagat Singh trial details).

स्वातंत्र्य, फाळणी व स्वतंत्र भारत (1947)

दोन राष्ट्रांची संकल्पना आणि साम्प्रदायिक तणाव यांच्या परिणामी भारत व पाकिस्तानचा विभाजन झाला. सहकारी निर्णय, Mountbatten योजना आणि Indian Independence Act 1947 यामुळे 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र झाला.

महत्त्वाचे मुद्दे

Cabinet Mission, 1946 — एक काळजीपूर्वक प्रयत्न परंतु दीर्घकालीन यश नव्हते.
Mountbatten Plan — जलद विभाजन प्रस्ताव.
Partition consequences — large-scale migration, communal violence.

परीक्षा टिप: Independence day — 15 August 1947; Partition decisions आणि त्यांच्या परिणामांचा उल्लेख करा.

Quick Revision — सारांश सारणी

इव्हेंट	वर्ष	महत्व
Plassey	1757	Company सत्ता सुरू
1857 Revolt	1857–58	Company राज्याचा अंत
INC स्थापना	1885	राष्ट्रीय राजकीय संघटना
Partition of Bengal	1905	Swadeshi movement
Dandi March	1930	Salt Satyagraha
Quit India	1942	Final mass movement
Independence	1947	India becomes independent

FAQ — जलद उत्तरे

Modern Indian History मध्ये कोणती वर्षे सर्वात महत्त्वाची आहेत?

1757, 1857, 1885, 1905, 1919, 1930, 1942, 1947.

परीक्षेत उत्तर लिहिताना काय लक्षात ठेवे?

तारीख व नेत्यांचे नावे स्पष्ट लिहा, कारणे व परिणाम थोडक्यात आणि परीक्षेनुसार एक-लाइन निष्कर्ष द्या.