RAAM SETU — भारतीय चळवळी (Notes)

ईस्ट इंडिया कंपनीविरुद्धचा सर्वात मोठा सशस्त्र बंड — सैनिक, शेतकरी, राजे व सामान्य लोकं यांचा सहभाग.

• मुख्य कारणे: सैन्यातील असंतोष, आर्थिक शोषण, सामाजिक-धार्मिक हस्तक्षेप (काडतूस अफवा).
• ठळक नेते: राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे, नाना साहेब, बहादुर शाह झफर, कुंवर सिंह.
• परिणाम: कंपनीचे राज्य संपन्न; 1858 मध्ये सत्ता ब्रिटिश क्राऊनकडे.

परीक्षा टिप: 'मेहरठ — 10 मे 1857' आणि 'बहादुर शाह झफर' हे नामस्मरण ठेवा.

बंगभंग विभाजनाविरुद्ध ब्रह्मो/काँग्रेस नेतृत्वाखालील आर्थिक स्वराज्याच्या तत्त्वावर चाललेले बहिष्कार आंदोलन.

• उत्प्रेरक: बंग विभाजन (1905) — लार्ड कर्जनची योजना.
• साधने: परकीय वस्तूंचा बहिष्कार, स्वदेशी वस्तूंचा प्रचार, स्थानिक उद्योग प्रोत्साहन.
• नेते/ठळक व्यक्ती: बिपिन चंद्र पाल, बाल गंगाधर टिळक, एनी बेझंट आदि.

SEO टिप: 'स्वदेशी चळवळ 1905' हे कीवर्ड लेखात वारंवार नमूद करा — परीक्षेसाठी महत्त्वाचे.

महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील असहकार — सरकारी शाळा/कॉलेज, कायदे, न्यायालये, सरकारी वस्तूंचा बहिष्कार.

• कारणे: रॉलेट कायदा, जलियानवाला बाग हत्याकांड, भारतीय आत्मसन्मान जागविणे.
• परिणाम: लोकप्रतिक्रियेत वाढ; 1922 च्या चौरी-चौरा घटनेनंतर आंदोलन मागे घेतले गेले.

लहान उत्तरात लिहताना, 'रॉलेट कायदा — जलियानवाला' संबंध स्पष्ट करा.

गांधीजींच्या नेतृत्त्वाखालील दांडी यात्रेमुळे कर-न्याय प्रश्न सगळ्या देशात उजळले — नागरी अवज्ञेचा मुख्य टप्पा.

• उद्देश: समुद्रातून मिठा तयार करून ब्रिटिश मिठाकरावर असहमती दाखवणे.
• परिणाम: व्यापक राष्ट्रीय सहभाग, अनेक लोक-गठठम्यांसंह कारावास आणि ब्रिटिशांना जागरूकता.

परीक्षेत: 'दांडी — 12 मार्च 1930' आणि 'नागरी अवज्ञा' हे शब्द ठळक लिहा.

दुय्यम महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर काँग्रेसने ब्रिटिशांवर त्वरित राष्ट्रवादाचा दबाव टाकला — 'करा किंवा मरा'चा नारा.

• नेते: गांधीजी, नेहरू, पटेल व इतर; परंतु नेते तुरताच कैद झाले.
• परिणाम: हल्लेखोर बंड, कडक कारवाई, आणि स्वातंत्र्याच्या दिशेने निर्णायक मानसिक बदल.

लिखित उत्तरात '8 ऑगस्ट 1942' आणि 'नेते तुरत कैद' घ्या.

मेलबंदी/हिंसक मार्गाचा अवलंब करणाऱ्या गटांची चळवळ — स्वतंत्रतेसाठी थेट क्रिया.

• महत्त्वाचे समुह: हिन्दू महासभेपासून ते गुप्त संघटनांपर्यंत (उदा. अण्णा भाऊ साठे नाही; परंतु लोकार्पणांसारखे अनेक गट).
• नेते: भगतसिंह, चंद्रशेखर आजाद, सुर्यकांत त्रिपाठी (लक्ष्मणभाऊ?)—(हे उदाहरणार्थ ठेवा).
• परिणाम: ब्रिटिशांना भीती, राजकीय जागरूकता आणि युवा वर्गाचे संघटीत होणे.

परीक्षेत: भगतसिंह-संदर्भातील घटनांवर लक्ष द्या — 'हंगामिका' व 'हिमालयन' सारखी चुकीची माहिती पास करु नका.

निल, टाटा, बोडर यांसारख्या शेती व मजूरांवरील शोषणाविरुद्धचे गट — स्थानिक आणि राष्ट्रीय प्रमाण दोन्ही.

चळवळ	वेळ	ठळक वैशिष्ट्ये
निल चळवळ (Indigo)	1859–60s	बिघे-यांना दडपण; निल बागेचा बहिष्कार.
तुकारामचा कब्बा? (Peasant Uprisings)	वेगवेगळ्या काळात	जागतिक आणि स्थानिक कारणे.
बॉर्डर/किसान चळवळी	20व्या शतकात	जमीन अधिकार, कर विरोध.

परीक्षेसाठी: प्रमुख किसान चळवळींची वर्षे आणि नेते लक्षात ठेवा.

सामाजिक कुरीतींविरुद्ध लढणारे अभियान — सती निवारण, विधवा विवाह, स्त्री शिक्षण, अस्पृश्यता निर्मूलन इत्या.

• प्रमुख व्यक्ती: राजा राम मोहन रॉय, ईश्वरचंद्र विद्यासागर, ज्योतिराव व सावित्रीबाई फुले, बाबासाहेब आंबेडकर, स्वामी दयानंद, स्वामी विवेकानंद, परियार इ.
• साधने: शाळा, समाज संस्था, कायदेशीर लढा, लोकांपर्यंत संदेश पोहचवणे.

SEO टिप: प्रत्येक सुधारक नावे तसेच त्यांच्या मुख्य संस्थांचा उल्लेख करा — हे long-tail keywords वाढवतात.

जातीय अन्यायाविरुद्धच्या राजकीय व सामाजिक आंदोलना — कनवट चालवणारी मजबूत चळवळ.

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: संविधान निर्मिती, दलित हक्क, सार्वजनिक कायदे आणि सोशल री-ऑर्गनायझेशन.
• कुंडे: अस्पृश्यता निवारणासाठी कायदे आणि सामाजिक चेतना वाढविणे.

परीक्षा टिप: आंबेडकर यांचे संविधानातले बँचमार्क, त्यांच्या प्रमुख पुस्तकांचे नाव, महत्त्वाचे निर्णय लक्षात ठेवा.

चळवळ	वर्ष/काळ	मुख्य नेते/प्रभाव
1857 उठाव	1857–58	राणी लक्ष्मीबाई, बहादुर शाह झफर
स्वदेशी	1905–08	बिपिन चंद्र पाल, टिळक
असहकार	1920–22	महात्मा गांधी
दांडी	1930	महात्मा गांधी
भारत छोडो	1942	काँग्रेसने नेत्तृत्व
क्रांतिकारी	1900s–30s	भगतसिंह, आजाद
समाजसुधार	18th–20th शतक	रजा राम मोहन रॉय, फुले, विद्यासागर
दलित चळवळ	20व्या शतक	डॉ. आंबेडकर

काही चळवळींचे सामान्य कारण काय होते?

सामान्य कारणांमध्ये आर्थिक शोषण, राजकीय व सैन्य असंतोष, सामाजिक भेदभाव, धार्मिक हस्तक्षेप आणि परकीय धोरणांचा विरोध होते.

परीक्षेत कसे आकर्षक उत्तर लिहावे?

कमी शब्दांत मुद्देसुद, तारीख व नेते नमूद करा, परिणाम व महत्त्व समेटा, आणि एका ओळीचा निष्कर्ष लागवा.

कुठे जास्त लक्ष देणे?

1857, दांडी (1930), भारत छोडो (1942), आणि महत्त्वाचे समाजसुधारक (फुले, आंबेडकर) यांचे तटस्थ व स्पष्ट तपशील.