1857 चे उठाव — सारांश
(पूर्वीच्या भागातील सखोल माहिती येथून पहा.) 1857 चे उठाव — कारणे, नेते, प्रभाव. सुरुवात: मेहरठ (10 मे 1857). परिणाम: 1858 मध्ये सत्ता ब्रिटिश क्राऊन कडे.
1857, गांधी युग आणि सर्व प्रमुख समाजसुधारक — मराठी नोट्स
परीक्षापयोगी, मोबाइल-फ्रेंडली आणि SEO-रेडी HTML — आता सर्व प्रमुख समाजसुधारकांचे सारांश आणि प्रभाव येथे.
महात्मा गांधी युग — हायलाइट्स
गांधीजींचे तत्त्वे: सत्याग्रह, स्वदेशी, रचनात्मक कार्यक्रम. प्रमुख आंदोलनं: चंपारण (1917), असहकार (1920–22), दांडी (1930), भारत छोडो (1942).
प्रमुख समाजसुधारक — सारांश (Exam-friendly cards)
रजा राम मोहन रॉय (1772–1833)
ब्रह्मो समाज, सत्यार्थ प्रकाश, सती उन्मूलन
सती प्रथा विरोध, आधुनिक शिक्षणाचा प्रसार, धार्मिक कट्टरतेविरुद्ध वकिल. 1828 मध्ये ब्रह्मो समाजाची स्थापना; सामाजिक-धार्मिक सुधारणा पुढे नेल्या.
ईश्वर चंद्र विद्यासागर (1820–1891)
विधवा पुनर्विवाह, मराठी व बंगाली शिक्षण सुधारक
विधवा पुनर्विवाहासाठी प्रयत्न, शैक्षणिक सुधारणा, लिपी व भाषिक सुधारणा; सामाजिक सशक्तीकरणास महत्त्व.
ज्योतीराव फुले (1827–1890)
सत्यशोधक समाज, महिला व दलित शिक्षण
खालच्या जाती व स्त्रियांना शिक्षण देण्यावर बल; सावित्रीबाई सोबत शाळा सुरू; कुरघोडी प्रणालीचा निषेध.
सावित्रीबाई फुले (1831–1897)
स्त्री शिक्षणाची पहिली मदतनीस
ज्योतिराव फुले यांच्या पद्धतीनुसार स्त्री शिक्षणाची सुरुवात; सामाजिक भेदभावाविरुद्ध काम; महिला सशक्तीकरणाच्या आद्यपिढींची नेत्री.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (1891–1956)
दलित समाजाचा उद्धार, संविधानाचे शिल्पकार
जातिव्यवस्था नष्ट करण्याचा जीवनसंघर्ष; दलितांचे राजकीय व सामाजिक अधिकार सुनिश्चित; मुक्त शिक्षण व कायदे बनवण्यावर भर.
स्वामी विवेकानंद (1863–1902)
वेदांत व सामाजिक सेवा; युवाशक्ती जागरूक
राष्ट्रीय आत्मसाक्षात्कार आणि सामाजिक सेवा ह्या संदेशांसह रामकृष्ण परमहंसांच्या शिकवणुकीचे पालन; युवा प्रेरणा व आरोग्यदायी विचार.
स्वामी दयानंद सरस्वती (1824–1883)
आऱ्य समाज (Arya Samaj), वेदांचा पुनरुच्चार
समाजातील खोटेपणा, कुरीती आणि अस्पृश्यतेविरुद्ध; आर्यसमाजाच्या माध्यमातून शिक्षण व सामाजिक सुधारणेवर जोर.
पंडिता रामाबाई (1858–1922)
स्त्रीअधिकार, पुस्तकलेखन, महिला आश्रम
स्त्रियांच्या सामाजिक व आर्थिक सशक्तीकरणासाठी कार्य; विधवा व गरजू स्त्रियांसाठी आश्रम व शाळा; प्रबोधनातील मोठी भूमिका.
कान्दुकुरी वीर्येसालिंगम (Kandukuri Veeresalingam) (1848–1919)
आंध्र प्रदेशचा सामाजिक सुधारक
विधवा विवाह, स्त्री शिक्षण व सामाजिक सुधारणा; आधुनिक आंध्र पुनरुत्थानाच्या पाया घातली.
गोपाळ कृष्ण गोखले (1866–1915)
आधुनिक राष्ट्रवादी, सामाजिक विचारक
सोशल रिफॉर्ममध्ये गुंतलेले; लोकशिक्षण व गरीबांचेसह राजकीय सुधारणांवर भर; महात्मा गांधींचे मार्गदर्शक मानले गेले.
अ‍ॅनी बेझंट (Annie Besant) (1847–1933)
हॉम रूल, महिला अधिकार, थिओसोफिकल सोसायटी
शिक्षण, स्वराज्याच्या चळवळीमध्ये मदत; स्त्रियांचे राजकीय व सामाजिक सशक्तीकरण; भारतातले सामाजिक-राजकीय योगदान.
परियार (E.V. Ramasamy) (1879–1973)
स्वतंत्र विचार, स्वाभिमान चळवळी
स्वमान्यतेवर आधारित आंदोलन; जातिव्यवस्थेविरुद्ध, स्त्री मुक्ती व सामाजिक समानतेवर ठळक संदेश.
कुठे लक्ष केंद्रित करावे (परीक्षा साठी)
- प्रत्येक सुधारकाची मुख्य चळवळ/संस्था (उदा. ब्रह्मो समाज, सत्यशोधक समाज, Arya Samaj, Dalit movement).
- महत्त्वाची वर्षे व घटना (उदा. दांडी यात्रा — 1930, विविध कायदे/संसोधन).
- समाज सुधारासाठी वापरलेली मुख्य पद्धती — शिक्षण, विधवा पुनर्विवाह, सार्वजनिक उपासना, बहिष्कार.
टीप: हया सर्व सुधारकांचे जीवन व कार्य एका ओळीतील 'हायलाइट' स्वरूपात दिले आहेत — परीक्षेसाठी तुम्हाला हे संक्षेप लक्षात ठेवण्यास मदत करतील. अधिक खोल अभ्यासासाठी प्रत्येकाचे स्वतंत्र पान तयार करू शकतो.
FAQ — Revision Quick
प्रमुख समाजसुधारकांच्या कामाचे सामान्य वैशिष्ट्ये काय?
शिक्षणाचा प्रसार, समाजातील आगळी विचारसरणी, विधवा/स्त्री सुवर्ण हक्कांचे संरक्षण, अस्पृश्यता निर्मूलन, धार्मिक अंधश्रद्धांवर आघात आणि कायदे/संसुदनासाठी दबाव.
परीक्षेत कसे लिहावे?
सुसंगत परिच्छेद, मुख्य वर्षे व संस्थांचे उल्लेख, परिणाम व वारसा शेवटी लिहा (उदा. 'काय बदल झाले').