1) 1857 चे उठाव (पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध?)
1857सारांश: 1857 चे उठाव हे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या राज्याविरोधातील व्यापक बंड होते. काही इतिहासकार याला सेपॉय म्युटिनी म्हणतात, तर भारतीय इतिहासलेखनात ते पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध मानले जाते.
मुख्य कारणे
राजकीय — लॅप्सचा सिद्धांत (डलहौसी), संस्थानांचे विलनीकरण, पारंपरिक सत्ता कमकुवत.
आर्थिक — जास्त कर, शेतकऱ्यांची लूट, कारागीरांचे उद्योग उध्वस्त.
सामाजिक-धार्मिक — सामाजिक सुधारणांत ‘हस्तक्षेप’ अशी भावना, मिशनऱ्यांची भीती.
लष्करी — वेतन/पदोन्नती भेदभाव, परदेशी मोहिमा, धार्मिक आचारात अडथळा.
तत्काळ कारण: ग्रीस लावलेल्या काडतुसे (गाय/डुक्कर चरबीची अफवा) — धार्मिक भावना दुखावल्या.
आरंभ, केंद्रे व नेते
| केंद्र | नेतृत्व/व्यक्ती | ठळक मुद्दे |
|---|---|---|
| मेहरठ (10 मे 1857) | बंडखोर सिपाई | आरंभ; दिल्लीकडे मोर्चा |
| दिल्ली | बहादुर शाह झफर | मुघल सम्राट प्रतीकात्मक नेता |
| कानपूर | नाना साहेब, तात्या टोपे | कानपूरचा ताबा; नंतर पराभव |
| झाशी | राणी लक्ष्मीबाई | पराक्रमी प्रतिकार; ग्वाल्हेर लढाई |
| लखनौ | बेगम हजरत महल | अवधमध्ये प्रतिकार |
| बिहार | कुँवर सिंह | शौर्यपूर्ण लढाया |
उठावचे स्वरूप: सेपॉय बंड की स्वातंत्र्ययुद्ध?
- स्वातंत्र्ययुद्ध म्हणण्याची कारणे: व्यापक लोकसहभाग (शेतकरी, जमीनदार, कारागीर), ब्रिटिश-विरोधी राष्ट्रीय भावना, पारंपरिक सत्तांचे पुनर्स्थापनाचे प्रयत्न.
- मर्यादा: एकसंध नेतृत्वाचा अभाव, आधुनिक राष्ट्रीय कार्यक्रम/आर्थिक दृष्टीकोनाचा अभाव, समन्वय नसणे.
परिणाम
- ईस्ट इंडिया कंपनीचे राज्य समाप्त; 1858 चा भारत शासन अधिनियम — सत्ता ब्रिटीश क्राऊनकडे.
- सेनासुधारणा: भारतीय सिपायांवर नियंत्रण, जात/प्रदेश मिश्र रचना.
- धोरण बदल: संस्थानांशी सामंजस्य, सामाजिक-धार्मिक प्रश्नांवर सावध भूमिका.
- राष्ट्रीय चळवळीची पायाभरणी (भविष्यातील संघटित राजकीय जागृती).
परीक्षा टिप्स (MCQ/Short)
- उठावाची सुरुवात: मेहरठ, 10 मे 1857.
- दिल्लीतील प्रतीकात्मक नेतृत्व: बहादुर शाह झफर.
- झाशीची सेना: राणी लक्ष्मीबाई (ग्वाल्हेर येथे शौर्य).
- तात्काळ कारण: काडतूस प्रश्न.
- परिणाम: भारत शासन अधिनियम 1858.
2) महात्मा गांधी युग (1915–1948)
गांधीवाद • सत्याग्रहसारांश: गांधीजींनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला अहिंसक सत्याग्रह, असहकार आणि नागरी अवज्ञा या साधनांनी जनआंदोलनाचे स्वरूप दिले. संघटन, शिस्त आणि नैतिक राजकारण हा केंद्रबिंदू.
मुख्य तत्त्वे
सत्याग्रह — सत्य + अहिंसा; अन्यायाविरुद्ध नैतिक दडपण.
स्वदेशी — खादी, ग्रामोद्योग; परकीय वस्तूंचा बहिष्कार.
रचनात्मक कार्यक्रम — अस्पृश्यता निर्मूलन, स्त्रीशिक्षण, स्वच्छता, ग्रामलोकशाही.
कालरेषा (Key Events)
| वर्ष | घटना | ठळक मुद्दा |
|---|---|---|
| 1915 | गांधीजींचे भारतात आगमन | दक्षिण आफ्रिकेतून परत |
| 1917 | चंपारण सत्याग्रह | नीलकर शेतकऱ्यांना न्याय |
| 1918 | खेेडा सत्याग्रह | दुष्काळी करमाफीचा प्रश्न |
| 1918 | अहमदाबाद मजूर संप | मध्यस्थी; बोनस/वेतन प्रश्न |
| 1919 | रॉलेट कायदा व जालियनवाला बाग हत्याकांड | ब्रिटिश दडपशाहीचे प्रतीक |
| 1920–22 | असहकार आंदोलन | शैक्षणिक/कायदेविषयक संस्था बहिष्कार |
| 1922 | चौरी-चौरा घटनेनंतर आंदोलन मागे | अहिंसा तत्त्वावर ठाम |
| 1930 | दांडी यात्रा (मिठाचा सत्याग्रह) | नागरी अवज्ञा आंदोलनाची सुरुवात |
| 1930–32 | गोलमेज परिषदा | घटनात्मक तोडगा शोधण्याचे प्रयत्न |
| 1932 | पूना करार (Gandhi–Ambedkar) | दलितांसाठी राखीव जागा—संयुक्त मतदारसंघ |
| 1942 | भारत छोडो आंदोलन | ‘करा किंवा मरा’चा निर्धार |
| 1947–48 | स्वातंत्र्य, तणाव शमन प्रयत्न | सांप्रदायिक सौहार्दासाठी उपवास |
आंदोलनांची साधने व प्रभाव
- बहिष्कार (परकीय वस्तू/संस्था), सत्याग्रह, नागरी अवज्ञा, कर न भरणे, शांत मोर्चे.
- विविध समाजघटकांचा सहभाग: शेतकरी, कामगार, महिला, विद्यार्थी, मध्यमवर्ग.
- प्रांतीय/स्थानीय चळवळींशी समन्वय: किसान सभासद, व्यापारी संघटना, विद्यार्थ्यांच्या संस्था.
मर्यादा व टीका (परीक्षा दृष्टीने)
- पूर्ण क्रांतीऐवजी टप्प्याटप्प्याने संघर्ष; काही क्रांतिकारी गट असहमत.
- अहिंसेवर कठोर भर — हिंसक प्रसंगात आंदोलन मागे घेणे (उदा., चौरी-चौरा).
- दलित प्रश्नावर radical संरचनात्मक बदल मर्यादित, तरी पूना कराराद्वारे तोडगा.
परीक्षा टिप्स (MCQ/Short)
- दांडी यात्रा प्रारंभ: 12 मार्च 1930 (सबरमती ते दांडी ~240 किमी).
- असहकारची मागे घेणे: चौरी-चौरा, 1922.
- भारत छोडो नारा: ‘करा किंवा मरा’ (1942).
- पूना करार: 1932 — डॉ. आ. बा. आंबेडकर व गांधीजी.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
Quick Revise1857 चे उठाव अपयशी का ठरले?
एकसंध राष्ट्रीय नेतृत्वाचा अभाव, समन्वय कमी, आधुनिक शस्त्रे/संसाधनांची कमतरता, काही प्रांतांमध्ये साथ न मिळणे, ब्रिटिशांचे दडपशाही उपाय.
गांधीजींचे राजकारण ‘नैतिक राजकारण’ कसे?
अहिंसा-सत्य, आत्मशुद्धी, वैयक्तिक शिस्त, अन्यायाविरुद्ध शांत प्रतिकार — या आधारांवर mass politics उभी केली.
‘रचनात्मक कार्यक्रम’ म्हणजे काय?
खादी-स्वदेशी प्रसार, अस्पृश्यता निर्मूलन, शिक्षण-स्वच्छता, ग्रामोन्नती — समाजपरिवर्तनातून स्वातंत्र्याची भक्कम पायाभरणी.