भारताचे भूगोल — संपूर्ण नोट्स (मराठी)

हिमालय (The Himalaya)

भारताच्या उत्तरेस वितरित असलेले विशाल पर्वतरांग. तीन प्रमुख विभाग — काराकोरम-हिमालय (उत्तरेकडील), उच्च हिमालय (मर्यादित बर्फाच्छादित शिखरे), आणि पूर्व-पश्चिम पायथ्यांमधील मध्यम पर्वपर्यंत. हिमनद्या (Glaciers) आणि पर्वतीय वैविध्य भारताच्या पाणीसाठा व हवामानावर प्रभावी.

परीक्षेसाठी लक्षात ठेवण्यासारखे: हिमालयाचे तीन विभाग, प्रमुख शिखरे (एव्हरेस्ट नाही — भारत/नजिकचे शिखर), हिमनद्यांचे उदाहरणे (सियाचिन—हिमालयीय भाग), शिलोख (rain shadow) प्रभाव.

उत्तर भारतीय सपाटी (Northern Plains)

सर्वसाधारणपणे शुगर्‍णुभवाच्या केंद्रातल्या नद्यांच्या विखुरलेल्या तलावांनी निर्माण झालेले सर्वात उपजाऊ समथळ प्रदेश. गंगा-यमुना द्रोणिकेतील पलिस्टोले किंवा अलुवियम् भुजलांचा समावेश.

महत्वाचे मुद्दे: उपजाऊ अलुवीय माती, सिंचन-योग्य प्रदेश, गंगाद्रोणीचे भाग (बंगालच्या अंतर्गत डिल्टा), पूर्व-पश्चिम नदीनांचं विभाजन.

पेनिन्सुलर पठार (Peninsular Plateau)

पुरातन (Archean) खनिजद्रव्ये असलेले, स्थायी पठार — दक्खिन भारताचा मोठा भाग व्यापतो. डेक्कन प्लॅटो (Deccan Plateau) म्हणजेच पठाराचे विस्तृत क्षेत्र — पश्चिमी व पूर्वी पठार, सह्याद्री पर्वतरांग पश्चिमेकडे.

महत्त्वाचे मुद्दे: बेसाल्टिक लावा (Deccan Traps), खनिजे (कोळसा, लोखंड, बॉक्साइट), नद्या बहुतेक तिथून पश्चिमेकडे बहाता नाहीत (पूर्वेकडे पडतात).

किनारपट्टी (Coastal Plains) आणि बेटे

पूर्व किनारपट्टी (Bay of Bengal) आणि पश्चिम किनारपट्टी (Arabian Sea) — कुंडा आणि ग्रॅवेल पट्टे, बर्दीयन, कोरल रिफ्स (लक्षद्वीप जवळ). बेटांत अँडमान-निकोबार (हिमालयीन अर्किपेलॅगो) व लक्षद्वीप (अटॉल/कॅरियर) प्रमुख.

महत्वाचे मुद्दे: बंदरोद्योग, इकोलॉजी—मॅंगल (Mangroves) (संपूर्ण विशेषतः Sundarbans), बेटांच्या प्रकारांची ओळख.

मुख्य नदीप्रणाली

गंगा परिवार: गंगा (उगम — गंगोत्री ग्लेशियर), यमुना (यमुना गंगा सब-बेसिन), घनदाट उपजाऊ मैदान.

ब्राह्मपुत्र: तिबेटातून येऊन भव्य डेल्टा तयार करतो — जलविभागात महत्त्वपूर्ण बळ.

दक्षिणी नद्या: गोदावरी, कृष्णा, कावेरी — ईस्ट फ्लो, मोठ्या सिंचन प्रकल्पांसाठी उपयुक्त.

नर्मदा-ताप्ती: मध्य रिझनमध्ये पश्चिमेकडे वाहणाऱ्या नदींचे उदाहरण — नर्मदा (वायव्य दिशेच्या सांड्यांचं अपवाद), ताप्ती (टेप/तापिओ).

नदींचे पैलू (Origin / Major tributaries / Basin)

परीक्षेतील मुद्दे: कुठल्या नदीचा उद्गम कुठे आहे, नदीनदिका विभाजन (Ganga basin, Godavari basin इ.), राष्ट्रीय जलविभाग (river basin) व मोठे सिंचन प्रकल्प (नहर, बाँध).

हवामान प्रकार

भारतात मुख्यत्वे: उष्णकटिबंधीय पावसाळी हवामान (Tropical monsoon), उपोष्णकटिबंधीय हवामान, पर्वतीय हवामान इत्यादी. चार ऋतू — आर्द्र उष्ण (ग्रीष्म), पावसाळा (जून-सप्टेंबर), शरद/हिवाळा आणि वसंत/शरद पर्यायी.

मॉन्सूनचे प्रकार आणि प्रक्रियेचे टप्पे

1. उद्भव: दक्षिण-पश्चिम मॉन्सून (अप्रिल–जून) — अरब सागरातून विमानाच्या ओढीमुळे आच्छादित पावस.
2. वाढ: मॉन्सूनचा प्रगतीमार्ग — केरळवर प्रथम थाप; नंतर संपूर्ण देश व्यापतो.
3. वेळ: मॉन्सून कमजोर/विकसित होण्याचे प्रभाव — ENSO (El Niño/La Niña) आणि समुद्र-उष्णता.

महत्त्वाचे: मॉन्सूनच्या आगमनाच्या तारीखा, El Niño चा परिणाम (कमी पाऊस), व पेरूषी धोरणे (monsoon variability) परीक्षा-आवृत्तीत येतात.

प्रमुख माती प्रकार

• अलुवीय माती: सर्वात उपयुक्त, उत्तरेच्या मैदानात — गंगा-यमुना घाटी.
• काळी माती (Regur): महाराष्ट्र, मध्य भारत — कापूस व सूक्ष्म पिकांसाठी.
• लाल माती: दक्षिण भारत व पूर्व—लोहयुक्त, पिकांना मर्यादित पोषक.
• लेटराइट: उष्ण कटिबंधीय प्रदेशात — गरमवर्षा मूळ कारण.
• रेगिस्तानी व वाळवंटी माती: थार वाळवंटातील वाळू आणि हलकी माती.

परीक्षेतील मुद्दे: मातीचा पिकानुसार उपयोग, सुधारणा (fertilizers, soil conservation), मातीचे वितरण नकाशांवर लक्षात ठेवा.

वनप्रकार

उष्णकटिबंधीय पावसाळू जंगल (moist deciduous), उष्णकटिबंधीय कोरडे व पातळ जंगल (dry deciduous), पाइन-फिर forests (पहाडी भाग), mangroves (Sundarbans), alpine vegetation (हिमालयी उंचीवर).

महत्वाचे जैवविविधता हॉटस्पॉट्स

• नॅशनल पार्क्स: हिमालयी (Jim Corbett), घनदाट सागरकिनार्‍याचे (Sundarbans), शेजारील पश्चिम घाट (Silent Valley, Western Ghats)
• Protected areas: राष्ट्रीय उद्यान, अभयारण्य, बायोस्फिअर रिज़र्व्स

परीक्षेतील मुद्दे: Protected area names, flagship species (Royal Bengal Tiger, Asian Elephant, One-horned Rhinoceros), biodiversity hotspots localization.

प्रमुख खनिजे व त्यांच्या प्रदेश

• कोळसा: झारखंड, ओडिसा, चित्तोड़ (झारखंड आणि पश्चिम मध्य क्षेत्र).
• लोखंड (Iron ore): झारखंड, ओडिशा, कर्नाटक (Bellary-Hospet), गोवा.
• बॉक्साइट: झारखंड, महाराष्ट्र (Kolhapur), गुजरात, ओडिशा.
• तेल व नैसर्गिक वायू: मुंबई, Assam (Oilfields), Krishna-Godavari basin (offshore).

ऊर्जाक्षेत्र

हायड्रो-इलेक्ट्रिक प्रकल्प (नर्मदा, गोदावरी, कृष्णा उपक्रम), थर्मल पॉवर प्लांट (कोळसाचा उपयोग), अणुऊर्जा (विशिष्ट केंद्रे), नवीन उर्जा (solar parks — राजस्थान, गुजरात हाय सोलर झोन).

परीक्षेतील मुद्दे: मुख्य खनिजांचे स्थान, भारतीय खनिज नकाशा, ऊर्जा स्वातंत्र्य धोरणे, renewable energy potential.

प्रमुख पिके

• धान (Rice) — पूर्व व दक्षिण किनारा, गंगा-बंगलादेश डेल्टा.
• गहू (Wheat) — उत्तर भारत (Punjab, Haryana, UP).
• कापूस (Cotton) — महाराष्ट्र, गुजरात, मध्य प्रदेश.
• दाळी (Pulses), तेलबीज (Oilseeds), ऊस (Sugarcane), तेलंगणी पिके.

हरित क्रांती व परिणाम

उच्च उत्पन्न धान्ये (HYV seeds), सिंचन वाढ, मल-खीते वापर — उत्पादन वाढ; परंतु जलस्रोत व मातीची गुणवत्तेवर ताण.

परीक्षेतील मुद्दे: क्षेत्रनिहाय पिकांचे वितरण, हरित क्रांतीच्या फायदे व समस्या, APMC/कृषी बाजार, उत्पादनाच्या निरीक्षणांची उदाहरणे.

महत्त्वाची धरणे व प्रकल्प

• भाखड़ा नांगल (Bhakra Nangal) — पंजाब/हरियाणा क्षेत्रासाठी.
• नर्मदा परियोजना (Sardar Sarovar / Narmada dams) — पाणीसाठा, पाणीपुरवठा.
• Tungabhadra, Hirakud, Nagarjuna Sagar — मोठे सिंचन व उर्जा प्रकल्प.
• Inter-basin transfer projects — देशभरात पाणी विभागणीवरील योजना.

परीक्षेतील मुद्दे: प्रमुख धरणांची नावे, धरणाचे उद्दीष्ट (सिंचन / पाणीपुरवठा / उर्जा), सामाजिक-पर्यावरणीय प्रभाव (पुनर्वसंस्था आणि विस्थापन).

प्रमुख बंदरे

Mumbai Port, Kandla, Chennai, Visakhapatnam, Kolkata (including Haldia) — आयात-निर्याताचे केंद्र.

रस्ता व रेल

भारतात सक्तीने लोकसंख्येच्या घनतेनुसार द्रुत रेल व महामार्ग जाळे आहे; Golden Quadrilateral (NHAI) — Delhi-Mumbai-Chennai-Kolkata मुख्य मार्ग.

उद्योग व आर्थिक केंद्रे

Mumbai (वित्त), Delhi-NCR (राजकीय व आर्थिक), Bengaluru (IT hub), Chennai (automobile), Kolkata (-पारंपरिक उद्योग).

परीक्षेतील मुद्दे: बंदरांचे स्थान, Golden Quadrilateral चा महत्त्व, IT/Manufacturing clusters, Special Economic Zones (SEZs).

रचना

भारतात विविधता — भाषिक, सांस्कृतिक व आर्थिकदृष्ट्या वेगवेगळ्या प्रदेशांमध्ये लोकसंख्या वितरण. उत्तर भारतीय समथळ प्रदेश घनत्व जास्त; पठार व डेक्कन मध्यम; पर्वतीय व जंगली क्षेत्र कमी लोकसंख्या.

शहरीकरण

शहरी केंद्रे वाढलेली — metabolic hubs (metros) आणि satellite towns; urban sprawl व infrastructure challenges (slums, sanitation, transport).

परीक्षेतील मुद्दे: ग्रामीण व शहरी घनत्वाच्या कारणांचा अभ्यास, migration trends, demographic dividend/aging population (सिद्धांत पातळी).

भूकंप, बाढ़ व चक्रीवादळे

हिमालयीय विभाग — उच्च भूकंपजोखीम; पूर्वीला बंगालची खाडी — चक्रीवादळे; उत्तरेतील नद्या व डेल्टा — बाढ़ जोखीम. थार वाळवंट — वाळुंकडे आणि सूखा जोखीम.

परीक्षेतील मुद्दे: भूकंप झोन (seismic zoning), cyclone tracks (Bay of Bengal), flood prone regions (Ganga basin, Brahmaputra basin), disaster management measures.

मुख्य राष्ट्रीय उद्याने व अभयारण्ये

• Jim Corbett (Uttarakhand) — रॉयल बंगाल टायगर
• Sundarbans (West Bengal) — Mangrove ecosystem, Royal Bengal Tiger
• Kaziranga (Assam) — One-horned Rhinoceros
• Western Ghats protected areas — biodiversity hotspot

परीक्षेतील मुद्दे: flagship species, hotspot localization, Project Tiger/Project Elephant सारखे संरक्षण उपक्रम.

धरणे (उदाहरणे)

प्रमुख खनिजे व प्रदेश (सारांश)

Tip: परीक्षेसाठी उतारा म्हणून हे सारांश त्वरित वाचून घ्या — नावे व प्रदेश लक्षात ठेवा.

• तीन प्रमुख भू-विभाग: Himalaya, Northern Plains, Peninsular Plateau.
• दक्षिण-पश्चिम मॉन्सून: जून ते सप्टेंबर — भारताच्या पावसाचा मुख्य स्रोत.
• सर्वात उपजाऊ माती: अलुवीय माती (Northern Plains).
• मुख्य खनिजे: कोळसा, लोखंड, बॉक्साइट, तेल.
• बायोडायव्हर्सिटी हॉटस्पॉट्स: Western Ghats, Eastern Himalaya, Indo-Burma region.