अलंकार म्हणजे भाषेतील सौंदर्यवर्धक उपकरणे — जी शब्दांचे उच्चार, अर्थ किंवा संरचना बदलून भाषिक प्रभाव वाढवतात. मराठी साहित्य व कवितेत अलंकारांचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. इथे आम्ही शब्दालंकार (शब्दाच्या स्वररचनेवर आधारित) व अर्थालंकार (अर्थाच्या खेळावर आधारित) या दोन मोठ्या गटात समाविष्ट प्रमुख अलंकार सविस्तर देत आहोत.
परिभाषा: जवळच्या शब्दांमध्ये एका किंवा अधिक अक्षरांचे पुनरावृत्ती — सुरेख ध्वनी परिणाम तयार करते.
परिभाषा: एका पदात किंवा ओळीमध्ये तंतोतंत किंवा जवळचे समान शब्द/ध्वनी दोनदा येणे. परीक्षेत यमक ओळखणे आवश्यक आहे.
स्वरांचे पुनरावृत्ती — एखाद्या ओळीमध्ये समान स्वरातून गोडवा येतो.
परिभाषा: 'सारखा', 'समान', 'तेवढाच', 'प्रमाणे' इ. शब्द वापरून तुलना केली जाते.
परिभाषा: थेट तुलना — 'A म्हणजे B' किंवा 'A is B' प्रकारे वापरून अर्थ वाढविला जातो.
अतिरीक्त मोठेपणा दाखवण्यासाठी केलेली तुलना — भावनात्मक प्रभाव निर्मिती साठी.
परिभाषा: एका गोष्टीचा उल्लेख दुसऱ्या संबंधित गोष्टीच्या नावाने करणे — उदाहरणार्थ, 'राजमहाल' म्हणून राज्य किंवा सत्तेचा उल्लेख करणे.
एकाच शब्दाच्या दोन अर्थांवर कविता/वाक्य उभे करून विनोदात्मक/गंभीर अर्थ दिला जातो.
विरोधाभासी कल्पना एकाच वाक्यात सादर करणे — प्रभाव व स्पष्टता वाढवते.
उपमा (simile) मध्ये 'सारखा/प्रमाणे' सारखे शब्द वापरून तुलना स्पष्ट केली जाते; रूपक (metaphor) मध्ये तुलना थेट केली जाते — शब्दांत 'A म्हणजे B' असा सरळ समतोल असतो.
शब्दालंकारात ध्वनी/स्वर/व्यंजनाची पुनरावृत्ती लक्षात येते; अर्थालंकारात वाक्याचा अर्थ किंवा तुलना/पर्याय/विरोधावर लक्ष केंद्रित करा.
कवितेचा संदर्भ व भाव समजून घ्या; अलंकाराच्या भूमिकेवर थोडे विश्लेषण (भावनात्मक/सांस्कृतिक संदर्भ) लिहा.