वाच्य म्हणजे काय? (What is Voice)
वाच्य (Voice) शब्दाचा उपयोग कर्ता‑क्रियापद‑कर्माच्या नात्याचं प्रदर्शन करण्यासाठी केला जातो. मराठीत मुख्यतः तीन वाच्य प्रकार: कर्तरीवाच्य, कर्मवाच्य, भावेवाच्य.
महत्वाचे: वाच्य बदलल्यावर कर्तर्‍याची ओळख, क्रियापदाचा रूप आणि कधी‑कधी विभक्ती बदलते. परीक्षेत रूपांतरणाचे प्रश्न नेहमी येतात — नियम पक्के ठेवा.
1) कर्तरीवाच्य (Active / कर्तरीवाच्य)
परिभाषा: कर्ता मुख्य वाक्यात स्पष्टपणे दिसतो; कर्ता कृती करतो.
ओळखण्याची चिन्हे
- वाक्यात कर्ता स्पष्टपणे कर्तृत्व दाखवतो (उदा. राम नेहमी वाचतो).
- कर्म (object) स्पष्टपणे दिसू शकते पण आवश्यक नाही.
उदाहरणे
रामाने पाटीवर पुस्तक ठेवले. (कर्तरीवाच्य)
मी चहा पितो.
टिप्स
सरळ, स्पष्ट वाक्य बहुतेकदा कर्तरीवाच्य असते. रूपांतरणात कर्ता वाक्याच्या केंद्रबिंदूवर राहतो.
2) कर्मवाच्य (Passive)
परिभाषा: कर्म (object) वाक्याच्या केंद्रस्थानी येतो आणि कर्ता गौप्य किंवा अनिवार्य नव्हे तर "द्वितीय" स्थानावर राहतो किंवा काढला जातो.
ओळखण्याची चिन्हे
- कर्म प्रमुख स्थानावर; कर्ता कडून/द्वारे/ने अशी पदरचना वापरली जाते (परंतु मराठीत अनेक वेळा कर्ता पूर्णपणे वगळला जातो).
- क्रियापदाचे रूप बदलते: सहसा 'लेले/लेली/लेले आहेत/गेल्या/गेल्या आहेत' सारखे कृदंत रूप येते.
उदाहरणे
पुस्तक पाटीवर ठेवले गेले. (कर्मवाच्य; कर्ता उल्लेख नाही)
अभ्यासक्रम विद्यार्थ्याद्वारे पूर्ण केला गेला.
मराठीमध्ये Passive निर्मितीचे स्वरूप
मराठीमध्ये passive अनेक पध्दतीने बनवता येते: (1) कर्ता हटवून क्रियापद बदलणे, (2) 'द्वारे/ने' सारखे post-position वापरून, (3) 'लेला/ली/लेले' प्रमाणे कृदंत वापरून.
3) भावेवाच्य (Subjective/भावाцентric)
परिभाषा: वाक्यातील भाव, भावना, स्थिती किंवा अनुभूती प्रधान असते; कर्ता‑कर्म या पारंपरिक भूमिकेत नेहमी बसत नाहीत.
ओळखण्याची चिन्हे
- क्रिया जास्त करून आंतरिक भावना/स्थिती दर्शवते (उदा. मला वाटते, त्याला भीती वाटते).
- कधी कधी 'भावे' ला 'भावनात्मक वाक्य' असेही संबोधले जाते.
उदाहरणे
मला आनंद वाटतो. (भावे)
तिला भीती आली. (भावे)
नोट
नीट ओळखण्यासाठी पाहा की वाक्य कर्त्याच्या कृतीवर अधिक केंद्रित आहे की भावना/स्थितीवर — जर वाक्य भावना दर्शवते तर ते भावे आहे.
रूपांतरणाचे नियम — अभ्यासासाठी सोप्या पायर्‍या
- कर्तरी → कर्मणी (Active to Passive)
- कर्माला मुख्य करा (object → subject position).
- क्रियापदाचे रूप बदला (कृदंत/परिपूर्ण/लिंगवचन जुळवा).
- मूळ कर्ता उल्लेख करण्याची गरज असल्यास 'द्वारे/ने/कडून' वापरा किंवा तो वगळा.
- कर्मणी → कर्तरी (Passive to Active)
- प्रथम करणार्‍याला शोधा (द्वारे/ने नंतरचे नाम) किंवा क्रियापदातून सुचवा.
- क्रियापदाचे रूप सक्रिय काळात बदला.
- भावे निर्दिष्ट करणे — भावना दर्शवणारी रचना साधारणपणे बदलताना 'ला/तात/ला/ला' सारख्या विभक्तीचे स्थान टिकवून ठेवते; परंतु भावे ↔ कर्तरी रूपांतरण आंशिक किंवा अर्थबदल करणारे असू शकते.
उपयुक्त उदाहरणांचे रूपांतरण
| कर्तरी | कर्मणी (Passive) | टिप |
|---|
| रामाने पत्र लिहिले. | पत्र रामाने लिहिले गेले. / पत्र लिहिले गेले. | कर्ती स्पष्ट असेल तर 'ने' वापरा. |
| शिक्षकांनी प्रश्न विचारला. | प्रश्न शिक्षकांनी विचारला गेला. / प्रश्न विचारला गेला. | विभक्ती आणि क्रियापद जुळवा. |
| मी फळ खाल्ले. | फळ माझ्याकडून खाल्ले गेले. / फळ खाल्ले गेले. | व्यक्तीचे उल्लेख ठेवायचे असल्यास 'कडून' वापरा. |
सराव प्रश्न (Conversion drills)
- खालील वाक्य कर्मवाच्यात रूपांतरीत करा: "सीता फुले तोडते."
- खालील वाक्य कर्तरीमध्ये बदला: "पुस्तक वाचले गेले."
- निर्दिष्ट करा — कर्तरी/कर्मणी/भावे: "मला त्याचा निर्णय मान्य नाही."
- कर्मवाच्य वाक्य बनवा जिथे मूळ कर्ता 'माझ्या आईने' असल्याचे दाखवावे — "आईने पत्र पाठवले."
- खालील वाक्याचे अर्थ बदलल्याशिवाय active ↔ passive मध्ये रूपांतरीत करा: "गजाननने चित्र रंगवले."
उपाय: प्रत्येक वाक्यात प्रथम कर्त्याची ओळख करा, नंतर कर्माची; त्यानंतर विभक्ती/काळ जुळवून बदला.
FAQ
कर्मवाच्य नेहमी 'लेले' स्वरूपातच बनवायचे का?
नाही. मराठीत passive बदलण्याचे अनेक मार्ग आहेत — 'लेले' वापरणे सामान्य आहे परंतु 'केले गेले/करण्यात आले' हेही वापरले जाते. संदर्भानुसार रूप निवडा.
भावे आणि कर्तरी यात फरक कसा लक्षात घ्यावा?
कर्तरीत कृतीचे कर्तृत्व (actor) स्पष्ट असते; भावेत क्रिया अधिकत: अनुभूती/भावना सूचित करते. अर्थावर लक्ष द्या.
रूपांतरणातील सर्वात सामान्य चुका कोणत्या?
विभक्ती जुळवण्यात चूक, काल/वाच्य विसंगती, आणि कर्त्याला चुकीच्या post-position ने दर्शविणे — या त्रुटी टाळाव्यात.