संधि म्हणजे दोन शब्दांच्या मिलनामुळे किंवा शब्दांच्या अंतर्गत अक्षरांच्या संपर्कामुळे निर्माण होणारे ध्वनी किंवा अक्षर बदल. मराठीमध्ये संधिचे मुख्य तीन प्रकार मानले जातात — स्वरसंधी, व्यंजनसंधी आणि विसर्गसंधी. परीक्षेत संधि विघटन, प्रकार ओळख आणि नियम विचारले जातात — यासाठी नीट सराव आवश्यक आहे.
महत्त्वाचे: सततच्या अभ्यासातूनच संधि विघटन व नियम लगेच लक्षात येतात. प्रत्येक प्रकाराबद्दल नियम, उदाहरणे, आणि विघटन पद्धती खाली दिल्या आहेत.
1) स्वरसंधी (Svara Sandhi)
परिभाषा: दोन स्वर किंवा स्वरयुक्त अक्षरे एकमेकांच्या संपर्कामुळे कसे बदलतात हे स्वरसंधी सांगते.
मुख्य नियम
अ+अ = आ — उदा. राम + अवत = रामावत → रामावत (उदाहरणे: 'सूर्य' + 'आसन' = 'सूर्यासन' किंवा 'रਾਮ' + 'अणु' = 'रामणु' अर्थात 'रामाणु')
अ+आ = आ — उदा. 'कवि' + 'आलय' = 'कवालत' (contextual)
प्रत्येक संधिचा नियम मूलतः संस्कृत-व्युत्पन्न पण मराठीमध्ये स्थानिकruff adaptations असतात—म्हणून आधुनिक मराठी साहित्य व शब्दसंग्रह पाहणे गरजेचे आहे.
सखोल विघटन करताना मूळ शब्द शोधा (root) आणि त्यानंतरच संधिचे प्रकार ठरवा.
विध्यात्मक (orthographic) बदल आणि phonetic बदल यात फरक राखा — काही बदल फक्त लेखनासाठी, काही बदल उच्चारासाठी असतात.
विशेषतः स्वरसंधीमध्ये 'इ/ई' व 'उ/ऊ' चे परिणाम लक्षात ठेवा — ते 'ए/ऐ' व 'ओ/औ' मध्ये बदलू शकतात.
उदाहरणांसाठी शब्दसंग्रह (dictionary) किंवा पदकोश वापरा; सांस्कृतिक/भाषिक फरकांमुळे अनेक अपवाद दिसतात.
सराव प्रश्न
खालील संधि विघटन करा व प्रकार सांगा: "राज + अराम"
वर्ण करा — स्वरसंधी का लागू झालं: "राम + आचार"
विसर्गसंधीचे उदाहरण द्या आणि विघटन करा: "गणेशः + उपासना"
व्यंजनसंधीचे उदाहरण द्या: दोन शब्द जे व्यंजने जुळून नवीन स्वरूप देतात.
दुःशब्द (संस्कृत-आधारित) मध्ये संधि नियम कसे बदलतात ते एका उदाहरणात लिहा.
FAQ
संधि विघटन करताना प्रथम काय करावे?
प्रथम संपूर्ण शब्द वाचून मूल शब्द ओळखा; त्यानंतर स्वर/व्यंजन/विसर्ग यावर आधारित प्रकार ठरवा. मूळ शब्दश्रृंखलेचा अभ्यास केल्यावर विघटन सोपे होते.
मराठीतील संधि नियम संस्कृतापेक्षा वेगळे का वाटतात?
होय. मराठीचा उच्चार, स्थानिक बदल आणि भाषिक पारंपारिकता यामुळे अनेक वेळा संधि नियम लोकल स्वरूप घेतात; परंतु शुद्ध लेखनासाठी पदकोश व प्रमाणित ग्रंथ बघणे आवश्यक आहे.
संधि न थांबवता शुद्ध शब्द लिहायचे कसे?
शब्द विभक्त करण्यासाठी मूळ शब्द ओळखणे आणि त्याचा प्रमाणित रूप वापरणे — उलटापरत आपण पाठपुरावा करतो.