समास म्हणजे काय? (What is Samās)
समास म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द एकत्र येऊन एक नवा शब्द बनवणे; त्यावरून अर्थ निर्धारण होतो. समासावर परीक्षेत नेहमी प्रश्न येतात — ओळख, विघटन (भांडणे), आणि अर्थानुसार प्रकार ठरविणे महत्त्वाचे.
महत्त्वाचे: समास ओळखताना सर्वप्रथम शब्दांची भूमिका आणि त्यांचे संबंध समजून घ्या — कारण वेगळ्या अर्थांनी समासाचा प्रकार बदलतो.
1) अव्ययीभाव समास (Avyayībhāva)
परिभाषा: अव्यय (अव्ययपद) प्रथम येऊन नंतरच्या शब्दाचा अर्थ अव्ययानेच बदलतो; संपूर्ण समासाच्या श्रेणीत अव्ययाची भूमिका प्रमुख असते.
लक्षणे
- अव्यय (उदा. 'वर', 'नि', 'उप') प्रथम स्थानी येते.
- समासाच्या एका घटकाचा विशिष्ट अर्थ अव्ययामुळे ठरतो.
उदाहरणे
उदाहरण: 'पूर्वाह्न' (पूर्व + अह्न) — इथे 'पूर्व' अव्ययाप्रमाणे सक्रीय; 'उपवन' (उप + वन).
सुवर्ण नियम: पहिला घटक अव्यय असल्यास बहुतेक अव्ययीभाव समास आहे.
2) तत्पुरुष समास (Tatpurusha)
परिभाषा: दोन शब्दांमधला संबंध सहसा 'of' किंवा 'जो/ची' असा असतो; पहिला घटक दुसऱ्या घटकाचा गुण/संबंध दर्शवितो.
उपप्रकार
- कित्त्यक (कारण/प्रकार) — उदा. 'धनंजय' (धन + जय)
- कर्मक (object relation) — उदा. 'पुस्तकघर' (पुस्तक + घर)
उदाहरणे
राजा + आश्रम = राजाश्रम? (संदर्भ अनुसार) — अधिक सामान्य: 'पुस्तकघर' (पुस्तकाचा घर).
तत्पुरुष समासात बहुतेकदा पहिले पद दुसऱ्याचे विशेष्य दर्शवते.
3) कर्मधारय समास (Karmadhāraya)
परिभाषा: दोन घटक समान प्रकार/गुण दाखवतात; एखादे विशेषण व नाम एकत्र येऊन एकच शब्द बनतात.
लक्षणे
- एकाच वेळी गुण आणि नाम दर्शवणारे घटक.
- विभक्ती बदलताना रूप जुळते (number/gender).
उदाहरणे
उदाहरण: 'हीरा-मोती' प्रकाराचे नाही; पण 'शुभलाभ' (शुभ + लाभ) — येथे 'शुभ' गुण आणि 'लाभ' नाम; परिणामी कर्मधारय समास.
4) द्वंद्व समास (Dvandva)
परिभाषा: दोन किंवा अधिक घटक समान महत्त्वाचे असतात; सर्व घटकांनाही समासात स्थान मिळते — त्यांचे स्वरूप बहुतेकदा 'A व B' सारखे असते.
लक्षणे
- दोन घटक समान दर्जाचे आहेत.
- समासाचा अर्थ 'दोन्ही/सर्व' असा असतो.
उदाहरणे
राम-श्याम (राम व श्याम), माता‑पिता (माता आणि पिता) — द्वंद्व समास.
5) बहुव्रीहि समास (Bahuvrīhi)
परिभाषा: संपूर्ण समास स्वतः नावाने नाही, तर एखाद्या तृतीय पक्षाला वर्णन करण्यासाठी वापरला जातो — म्हणजे समास स्वतःचा अर्थ आपल्याला तिसर्‍यावर लागू करायचा असतो.
लक्षणे
- समास स्वतः नाम म्हणून न वापरता, त्याचा अर्थ दुसऱ्याला लागू करतात.
- समासाचा अर्थ बहुधा 'ज्याच्यामध्ये/ज्याने...' असा असतो.
उदाहरणे
चक्रवर्तीन (चक्र + वर्तिन्) — ज्याच्याकडे चक्र आहे किंवा ज्याने चक्र चालवले; 'बहुव्रीहि' समासची वैशिष्ट्ये.
6) द्विगु समास (Dvigu)
परिभाषा: संख्यावाचक घटक समाविष्ट असतो; पहिला घटक संख्या किंवा मापन दर्शवतो आणि संपूर्ण समास विशेष अर्थ घेतो.
उदाहरणे
द्विशत (द्वि + शत) — दोनशे; त्रिकोट (त्रि + कूट) — तीन गट इ.
समास ओळखण्याचे नियम — सोप्या टप्प्यांत
- प्रथम भाग (पहिले पद) अव्यय आहे का ते तपासा — अव्यय असल्यास अव्ययीभाव समास असण्याची शक्यता जास्त.
- दोन्ही पद समान प्रकार/गुण दाखवतात का? तर कर्मधारय किंवा द्वंद्व असू शकते.
- समासाचा अर्थ मूळ पदांपेक्षा वेगळा तर बहुव्रीहि समासाचा संकेत असू शकतो.
- पहिला पद संख्या दर्शवित असेल तर द्विगु समास तपासा.
- संदर्भ व वाक्यरचना पाहून तत्पुरुष स्वरूप निश्चित करा — विशेषतः ’चा/चे/ची’ संबंध सूचित आहेत का ते पहा.
उदा. 'गृहपाठी'— गृह + पाठी? अर्थ व संदर्भ पाहून समास तपासा; काही वेळा लोक सामान्य वापरामुळे प्रकार गोंधळतात.
सराव प्रश्न (ओळखा व विघटन करा)
- समास ओळखा आणि विघटन करा: "राजपुत्र"
- समास ओळखा: "राजमार्ग" — प्रकार काय आहे आणि का?
- खालीलपैकी बहुव्रीहि समास कोणता? — "नीलगगन", "राजकुमार", "द्विशत"
- द्वंद्व समास आणि कर्मधारय समासात फरक दोन वाक्यात लिहा.
- तुमच्या स्वतःच्या शब्दांनी 'अव्ययीभाव' समासाचे तीन उदाहरणे बनवा.
FAQ
समास विघटन कसे करावे?
समास विघटन करताना मूळ शब्द शोधा, विभक्ती/अव्यय/गुण लक्षात घ्या आणि नंतर शब्द पुन्हा वेगळे करून त्या अर्थाचे स्पष्टीकरण द्या.
एक शब्द अनेक प्रकारांचा समास कसा असू शकतो?
होय — संदर्भावरून आणि अर्थावरून समासाचाही प्रकार बदलू शकतो; त्यामुळे वाक्यरचना व संदर्भ महत्त्वाचे.
परिक्षेत समासाचे प्रश्न कसे सोडवायचे?
प्रथम समासाचे विघटन करा, नंतर प्रकार ओळखा — लिहिताना क्लियर विहंगावलोकन द्या आणि उदाहरणे द्या.